Veelgestelde vragen over lithografie als kunstvorm

Op deze pagina hebben wij een aantal veelgestelde vragen over lithografie als kunstvorm verzameld.

1. Wat is ‘grafiek’ of ‘prentkunst’?

De grafische kunst is een beeldende kunstvorm, waarbij de kunstenaar gebruik maakt van een druktechniek. Afbeeldingen die op deze manier worden gemaakt, noemt men grafiek of prentkunst. In het geval van het Nederlands Steendrukmuseum is de druktechniek steendruk/lithografie. Andere grafische technieken zijn hoogdruk (boekdruk), diepdruk (ets, gravure) of doordruk (zeefdruk).

Hoewel er nog steeds kunstenaars zijn die zelf de afbeelding op de steen tekenen en/of drukken, werken ze vaak samen met specialisten zoals een meesterdrukker. Het gebruik van deze grafische technieken door een kunstenaar kan verschillende redenen hebben, bijvoorbeeld:

Er zijn meerdere afnemers mogelijk van het gemaakte kunstwerk.
Grafiek is goedkoper voor de afnemer.
De kunstenaar kan zich in dit medium optimaal uitdrukken.

2. Waarom is een litho een kunstwerk?

Een lithografie is een kunstwerk op zich. Het is geen simpele reproductie.

Ten eerste kiest de kunstenaar ervoor om een litho te maken en geen schilderij. Hij gaat het atelier binnen met een idee voor een werk in gedachten, een idee waarvoor de lithografie de beste vorm is om het te verbeelden.

Daarnaast tekent de kunstenaar zelf op de steen en signeert het werk.

Vervolgens houdt de kunstenaar toezicht op het drukken en controleert hij/zij de afdrukken. Als bewijs daarvan personaliseert de kunstenaar elk exemplaar door onder de afbeelding – meestal in potlood – een aantal gegevens te vermelden:

De oplage en het volgnummer van het desbetreffende exemplaar. Bijvoorbeeld: 27/100 betekent de 27ste afdruk van een oplage van 100.
De titel van het kunstwerk, mogelijk aangevuld met de afkorting EA, AP of HC.

EA (Épreuve d’Artiste) of AP (Artist Proof) zijn proefdrukken voor de kunstenaar zelf, die niet meetellen voor de oplage. Deze maken vaak deel uit van het honorarium voor de kunstenaar. Deze afdrukken verschillen in geen enkel opzicht van de andere, genummerde exemplaren. Deze kunnen uiteraard ook in de handel worden gebracht. Sommige verzamelaars hechten meer (emotionele) waarde aan een EA of AP, omdat men ervan uitgaat dat deze uit de handen van de meester zelf komen. Soms werkt de kunstenaar de litho nog met de hand af, of voegt er nog iets aan toe. Zo wijken deze exemplaren af van de rest van de oplage, en worden uniek. Deze litho’s hebben een hogere waarde, omdat ze iets zeggen over de ideeën en werkwijze van de kunstenaar.

Exemplaren met de afkorting HC (Hors Commerce) worden aan het eind van het maakproces soms als aandenken aangeboden aan medewerkers van de uitgever, in het bijzonder de drukkers. Deze exemplaren zijn eigenlijk niet voor de handel bestemd, maar raken er vaak toch in verzeild.

3. Is het nummer van de litho van invloed op de kwaliteit of de waarde van de afdruk?

Als een kunstdruk in beperkte oplage uitkomt, doet het nummer er niet echt toe. De waarde van nummer 90/100 is niet anders dan die van 2/100. Een uitzondering geldt voor de allereerste druk van de oplage, bijvoorbeeld 1/100. Deze is meestal meer gewild bij verzamelaars en heeft daarom meer waarde dan de overige nummers.

Bij de lithografie is ook (anders dan bij de ets) de kwaliteit van de eerste afdruk niet wezenlijk anders of beter dan de laatste afdruk. Sterker nog: de kunstenaar nummert de verschillende exemplaren zelden op volgorde. Het maakt dus niet echt uit.

4. Hoe herken ik een originele litho?

Bekijk de litho eens onder een vergrootglas! In het Nederlands Steendrukmuseum vind je een elektronische loupe, waarmee je het verschil tussen een echte steenlitho en een fotografische reproductie zichtbaar kunt maken: de rasterstructuur, kenmerkend voor fotolithografisch printen, zie je niet. Let wel: het herkennen van het verschil tussen een origineel werk en een reproductie is een expertise, die lange studie vereist.

5. Wat kost een originele litho?

Originele litho’s zijn te vinden voor enkele tientallen tot enkele honderdduizenden euro’s in zeldzame gevallen. De prijs of schatting van een originele litho hangt van veel factoren af:

De kunstenaar
De oplage (en hiermee de exclusiviteit van het werk)
De periode of de datum van het werk
De aanwezigheid van de handtekening van de kunstenaar
De kunst(historische) waarde
De staat van behoud

De grootte van de oplage is een belangrijke factor bij het bepalen van de waarde. Als veel mensen hetzelfde werk bezitten, verlaagt dat de exclusiviteit en daarmee de prijs. Bij een hoge oplage is de kans ook kleiner dat de kunstenaar direct betrokken is geweest bij de productie van elk exemplaar. Hoe kleiner de oplage, hoe meer de drukken waard zijn.

Prenten zijn in het algemeen kwetsbare kunstwerken. Ze kunnen worden aangetast door direct licht of er kunnen krassen, vlekken of scheuren in komen. Als je een prent op de tweedehandsmarkt koopt, let er dan op dat hij al ingelijst is. Een lijst helpt mee om de prent te beschermen. Als het werk al behoorlijk oud is, maar altijd ingelijst is geweest, is dit een goede indicatie dat het nog in goede staat is.

6. Wat gebeurt er met de lithosteen nadat de gehele oplage is gedrukt?

Om de oplage te beperken tot de afgesproken oplage, wordt de steen ‘gewist’ na het drukken van de litho’s. Meestal gebeurt dat door de toplaag van de stenen af te slijpen. In ons atelier is een slijptafel te zien waarmee dat kan.

7. Wat is een colofon?

Het colofon is een opsomming van de manier waarop een kunstwerk tot stand is gekomen. Het kan een opgave bevatten van een aantal technische gegevens van het werk:

de kunstenaar
de titel van het kunstwerk
de grafische techniek (bijv. steendruk/lithografie)
het aantal kleuren
de afmetingen van het kunstwerk
het jaar van uitgave
de naam van de drukker of de drukkerij
de drukpers
het soort papier
de oplage en het volgnummer van het exemplaar in kwestie

Bij het Nederlands Steendrukmuseum ontvang je vrijwel altijd een colofon bij aankoop van een originele litho. Neem vooral een kijkje in onze museumwinkel of online webshop!

“Lithografie is essentieel geweest voor onze huidige beeldcultuur. Boodschappen werden nu directer overgebracht in afbeeldingen. Lithografie bracht ook kleur in de wereld. Het bood kunstenaars nieuwe wegen en inspiratie: een nieuwe afzetmarkt, en vooral ook een nieuwe techniek en stijl en daarmee een nieuwe kunstvorm. Door deze techniek hadden kunstenaars toegang tot de populaire cultuur en kreeg hun kunst een veel grotere reikwijdte en impact. Een inlevende en professionele lithograaf was hierbij onontbeerlijk. […] Denk aan Toulouse-Lautrec. Bij niemand spat en spettert de kunst en het leven zo van litho’s af als bij hem.”

Fleur Roos Rosa de Cavalho (senior conservator Prenten en Tekeningen Van Gogh Museum en adviseur kunst en presentaties voor het Nederlands Steendrukmuseum)